آنچه در این مقاله می‌خوانید
استان بوشهر
استان بوشهر در جنوب ایران (البته کمی میل به جنوب غربی) و با مساحتی در حدود ۲۳۱۶۷ کیلومترمربع به‌صورت نوار باریکی بین خلیج‌فارس و کوهپایه‌های زاگرس قرار گرفته است، گستره جغرافیایی استان بوشهر بین ۲۷ درجه و ۱۴ دقیقه تا ۳۰ درجه و ۱۶ دقیقه عرض شمالی و ۵۰ درجه و ۶ دقیقه تا ۵۲ درجه و ۵۸ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. این استان در شمال: به استان خوزستان و قسمتی از استان کهگیلویه و بویراحمد، از شرق به استان فارس، از جنوب شرقی به استان هرمزگان، و از جنوب و مغرب؛ به طولی حدود ۶۲۵ کیلومتر با خلیج‌فارس محدود است. قلمرو خشکی استان بوشهر از دو بخش کوهستانی و جلگه‌ای تشکیل گردیده است. قسمت کوهستانی استان، مناطق چین‌خورده حوزهٔ بوشهر تحت‌تأثیر کوه‌زائی زاگرس و هم زمان با جوان‌ترین چین‌خوردگی آلپ در دوران سوم ترشی‌ای به وقوع پیوسته، این کوه‌ها از دو رشته عمده تشکیل شده که به‌موازات هم سرتاسر استان را طی نموده و ناحیه پست کرانه‌های خلیج‌فارس از قسمت داخلی ایران جدا می‌سازند.
جغرافیای استان بوشهر
رشته‌کوه اصلی از ناحیه ماهور می‌دانی در استان فارس شروع شده، از شمال شرقی برازجان و شمال غربی اهرم و خورموج گذشته و در ادامه به قسمت جنوب شرقی استان به ارتفاعات «لیتر» در استان فارس (لار) منتهی می‌گردد، این ارتفاعات که در ادامه رشته‌کوه زاگرس فارس است «گچ ترش» نام دارند، ارتفاعات خورموج، گیسکان، پشت پر، کوه سیا، بوشکان و پازنان از جمله قلل معروف این رشته‌کوه هستند که کوه خورموج با ارتفاع ۱۸۶ متر بلندترین قله استان محسوب می‌شود. بخش دیگری از رشته‌کوه‌های استان در حاشیه خلیج‌فارس واقع است که خود به دو قسمت تقسیم می‌شود و در امتداد هم قرار گرفته است، هر چه به قسمت جنوب پیش رویم به دریا نزدیک‌تر شده تا جایی که به داخل دریا نیز کشیده می‌شود، این ارتفاعات به نام «نوکند» معروف است. به دنبال همین رشته‌کوه در سواحل تنگستان، رشته‌کوه کار (کارتنگ) قرار گرفته است که مهم‌ترین قلل آن: درانگ، کلات بوریال، مند، و «کجور» است، بیشتر کوه‌های استان بوشهر به‌واسطهٔ کمی ارتفاع و کمبود بارش سالیانه و جنس سنگ‌ها و میزان آبرفت، دارای پوشش گیاهی بسیار ناچیزی هستند تا جایی که در بعضی نقاط آن هیچ‌گونه گیاهی دیده نمی‌شود. قسمت جلگه‌ای استان به‌صورت نوار کم‌عرض در امتداد ساحل خلیج‌فارس قرار گرفته و حاصل رسوب‌گذاری رودهای استان است که به دنبال جلگه خوزستان از شمال غرب تا جنوب شرق امتدادیافته است، جلگه‌های ساحلی استان کم‌عرض و باریک و فقط در جاهایی که رودهای استان به دریا منتهی می‌شوند. عرض آن افزایش می‌یابد، برای مثال در امتداد رودخانه دالکی و رود حلّه به حدود ۷۰ کیلومتر و در امتداد درّه «مُند» به ۱۲۰ کیلومتر می‌رسد.
آب‌وهوای استان بوشهر
این منطقه (استان بوشهر) به دلیل نزدیکی به خط استوا و مدار رأس سرطان (حدود ۵/۳ درجه) و کمی ارتفاع به‌طورکلی دارای آب‌وهوای گرم بیابانی (از نوع کناری یا ساحلی) است که در نواحی داخلی استان گرم و خشک و در سواحل گرم نمناک است. حداکثر مطلق دمای استان ۵/۵۲ درجه، حداقل ۱ ـ درجه سانتیگراد می‌رسد میانگین دمای سالانه استان بوشهر ۵/۲۵ درجه سانتیگراد و میانگین بارش سالانه استان ۲۲۰ میلیمتر است، این بارندگی‌ها عمدتاً در طول فصول پاییز و زمستان روی می‌دهد و متأثر از توده نسبتاً گرم مدیترانه‌ای و توده کم‌فشار سودانی است. به‌طورکلی هوای استان بوشهر در طول سال ۷ ماه گرم ۲ ماه تقریباً معتدل تا سرد و ۳ ماه معتدل تا گرم است. نم موجود در ساحل تا حدودی دما را متعادل می‌کند، اما در صدد رطوبت هوا در برخی از ماه‌ها چنان بالا می‌رود که به حد اشباع می‌رسد و در این حالت هوا از فعل انفعالات می‌افتد و یک‌هوای دم‌کرده و کم‌تحرکی به وجود می‌آید که اصطلاحاً به آن شرجی می‌گویند. شرجی یکی از ویژگی‌های مهم آب‌وهوایی استان بوشهر است. از ویژگی‌های دیگر آب‌وهوای استان بوشهر، هم زمانی رویش گیاه با بارندگی است. استان بوشهر به علت قرارگرفتن بین دو کانون اختلاف فشار (صحرای عربستان و ارتفاعات زاگرس) در بیشتر فصول سال در معرض بادهای محلی است که برخی از آنها با زندگی دریانوردان استان بوشهر و حتی مردم عادی عجین شده، از جمله باد «لیمر» که در حقیقت وزش آن تغییر فصل را (از گرم به معتدل و یا سرد) را نوید می‌دهد، و یا باد قوس که به‌نوعی باد تجاری است که درگذشته ملوانان با کشتی بادبانی برای بازگشت از هند به بوشهر استفاده می‌نموده‌اند. (این باد جهت جنوب شرقی دارد) اما برخی بادها جنبه محلی ندارند و بیشتر منطقه‌ای و جهانی است؛ مانند باد شمال که در استان بوشهر در جهت شمال غربی می‌وزد، تأثیر این باد علاوه بر کاهش دما در بافت معماری استان بوشهر به‌ویژه شهر بوشهر کاملاً مشاهده می‌شود.
رودخانه‌های استان بوشهر
همان‌طوری که قبلاً گفته شد حداکثر ارتفاع بلندترین قله استان بوشهر ۱۸۶۰ متر است که مشخص‌کننده این است که کوه‌های استان بوشهر کم‌ارتفاع و قادر به جذب رطوبت نیستند؛ به همین جهت تقریباً تمام رودخانه‌های دائمی و فصلی ما از استان فارس و کهگیلویه سرچشمه می‌گیرد که این رودها به علت شرایط نه‌چندان مطلوب طبیعی استان، مانند اقلیم گرم، جنس سنگ‌ها، میزان بالای تبخیر و وجود گنبدها و کوه‌های نمکی، یا نسبتاً شور و یا کاملاً شور می‌شوند. پرآب‌ترین رودخانهٔ استان «مُند» است که با چهارشاخه خود مانند دشت پلنگ، باغان، سنا، رود شور خورموج منطقه دشتی و قسمتی از جم را آبیاری می‌کنند. از دیگر رودخانه‌های استان دالکی و شاپور است که منطقه دشتستان را مشروب می‌کند و بالاخره رودخانه حلّه که از اتصال دالکی و شاپور به وجود می‌آید و قسمتی از شهرستان بوشهر را آبیاری می‌کند، از طرفی چهار رودخانه اهرم (باهوش) دره آبداری، شور گناوه و «دره گپ» از رودخانه‌های فصلی استان محسوب می‌شود که در بخشی از سال بسیار کم آب و حتی خشک می‌شود. استان بوشهر دارای چشمه‌های آب گرم و سرد فراوانی است که از بعضی از آنها استفاده کشاورزی و درمانی می‌شود؛ مانند چشمه‌های آب گرم: آب بابا (اوبا) اهرم، آقا میر احمد، آب قوچارک (قوچالو) اهرم و آب گرم دالکی و همچنین چشمه‌های آب سرد فاریاب و بنیان (بنیون) و تعدادی چشمه در اطراف جم از اهمیت بیش‌تری برخوردارند.
پوشش گیاهی استان بوشهر
پوشش گیاهی استان بوشهر از نوع گرمسیری است که دارای برگ‌های ریز، خاردار، ریشه‌های دراز است و برخی از آنها که قسمتی از جامعه گیاهی استان را تشکیل می‌دهند عبارت‌اند از: بابل (اکاسیا) کُنار، گز، انواع کهور و جنگل‌های زیبای مانگرو (حرا) در خلیج نای بند و دهانهٔ مند، قرار دارد. از دیگر ویژگی‌های طبیعی استان بوشهر وجود چهار منطقهٔ حفاظت شده که بعضی از آنها از نظر بین‌المللی حائز اهمیت است، این مناطق حفاظت شده دارای گونه‌های کم‌نظیر گیاهی و حیوانی مخصوصاً از نظر تنوع جانوران دریایی و پرندگان مهاجر زمستانی در ایران بی‌نظیر است؛ مانند مناطق حفاظت شده، نای بند، حله و مند و نیز شکارگاه کوه سیا که از جهت جانوران خشکی اهمیت دارد. استان بوشهر به علت در اختیار داشتن ۶۲۵ کیلومتر از سواحل خلیج‌فارس نزدیک ۲۰ جزیره کوچک و بزرگ در اختیار دارد که تنها دو جزیره خارگ و شیف مسکونی هستند و بقیه جزایر غیرمسکونی و بیشتر شبیه تل رسوبی به هنگام جزر به‌صورت جزیره دیده می‌شود.
جمعیت استان بوشهر
جمعیت استان بوشهر طبق آمارگیری سال ۱۳۸۵، ۸۸۶۲۶۷ نفر است که در ۹ شهرستان ۲۹ شهر، ۲۱ بخش ۴۲ دهستان و ۹۱۰ آبادی زندگی می‌کنند، بزرگ‌ترین شهرستان استان شهرستان دشتستان و بزرگ‌ترین شهر استان، شهر بوشهر است. اقتصاد استان بوشهر بیش از ۵۰ درصد ذخیره گازی ایران و ۸ درصد منابع گازی جهان و درصد قابل‌ملاحظه‌ای نفت ایران و نیز ۹۵ درصد صادرات نفت را در اختیار دارد، اما اقتصاد استان اقتصاد نفتی نیست و پایه اقتصاد و اشتغال در استان شیلات، باغ‌داری، زراعت و کارهای خدمات تجارت و بازرگانی تشکیل می‌دهد.
نگاهی گذرا به پیشینه تاریخی
بوشهر در گذر تاریخ
بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی پرفسور آندریاس P.Anderias آلمانی درسال ۱۸۷۲م /۱۲۹۰هـ.ق و پیزارد Pizard عتیقه‌شناسی فرانسوی درسال ۱۹۱۴م /۱۳۳۳هـ.ق در خرابه‌‌های شهر قدیمی ریشهر و سبزآباد، نخستین سنگ بنای تمدن بوشهر به زمان ایلامی‌ها می‌رسد. (کامرون، ص ۷۷) بوشهر قدیم (لیان) در دوره ایلامی یکی از مراکز مهم فرهنگی و تجاری به شمار می‌رفته و شهر تاریخی لیان Lyan پل ارتباطی ایلامی‌ها با نواحی اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا بوده است. (نوری‌زاده بوشهری، ص ۱۲۳) در دوران ماد و هخامنشی تمدن بوشهر به حیات خود ادامه داد، و در زمان هخامنشیان، پادشاهان این سلسله کاخ‌ها و معابد چندی در توز (توج) و برازجان بنا نمودند که از جمله به بقایای تُل مُر، کاخ کورش، تُل طلسمی (جنوب شهر برازجان) باید اشاره کرد. (اتابک زاده، ص ۲۹) در دوره سلوکیان، رومی‌ها بر کناره خلیج‌فارس شهری به نام انطاکیه بنا کردند که مدت‌ها از رونق و آبادی ویژه‌ای برخوردار بود. بر اساس پژوهش‌های گریشمن GHIRSHMAN این شهر در محل بوشهر کنونی قرارداشت. (گریشمن، ص ۲۶۲) در دوره ساسانیان، بوشهر قدیم موردتوجه و عنایت ویژه‌ای بوده است. ریواردشیر RiwArdshir که بعد ریشهر Reishahr نام گرفت، به‌عنوان یک بندرمهم تجاری و بازرگانی موردتوجه بوده، و دارای یک قلعه مستحکم نظامی بوده که آثار ویرانه‌های آن در منطقه ریشهر کنونی هنوز هم پابرجاست. (اقتداری، آثارشهرهای باستانی خلیج‌فارس، ص ۱۵۶) با سقوط سلسله ساسانی به دست اعراب مسلمان، تمدن و فرهنگ ریواردشیر نیز روی به اضمحلال گذاشت.
ریشهر یا بوشهر قدیم
بوشهر قدیم (ریواردشیر) در فاصله سال‌های ۱۹ تا ۲۲ هجری قمری به دست «عثمان بن ابی العاص» فتح شد. (بلاذری، ص ۴۷) مسلمین برای تصرف این شهر ماه‌ها با مدافعان این شهر به جنگ پرداخته و تلفات بسیار سنگینی نیز متحمل گردیدند. سردار معروف ایرانی که در مقابل اعراب در بوشهر مقاومت نمود، شهرک نام داشت. بلاذری می‌نویسد: شهرک، مرزبان و والی فارس، آمدن تازیان را سخت عظیم و گران می‌دید، زیرا داستان گستاخی و شجاعت و نیز پیروزی آنان را بر همه دشمنان شنیده بود. پس لشکری عظیم فراهم کرد و به راشهر [ریشهر] در سرزمین‌های خوره شاهپور رهسپار شد. آنجا در نزدیکی توج است. (بلاذری، ص ۴۷) بعد از کشته‌شدن شهرک، ریشهر به دست مسلمین فتح شد. بنا بر نقل طبری اهمیت فتح راشهر [ریشهر] به‌اندازه‌ای زیاد بود که جمعی مورخان اسلامی آن را با فتح قادسیه مقایسه کرده‌اند. بلاذری جمله‌ای نقل می‌کند که عمق گستردگی و غنای مادی این شهر را بیان می‌کند. وی می‌نویسد: «این جنگ در دشواری و کثرت نعمتی که به دست مسلمین افتاد همانند جنگ قادسیه بود.» (بلاذری، ص ۱۴۳) ضربه‌ای را که اعراب مسلمان به این شهر وارد کردند، موجب شد که ریشهر مرکزیت و اهمیت خود را برای چندین قرن از دست بدهد، و به شهری متروک و منزوی مبدّل شود. در دوره حاکمیت شاهان صفوی و به هنگام پادشاهی طهماسب اول، بار دیگر ما شاهد کشاکش قدرت بین حکمران ریشهر و شاه‌طهماسب هستیم که سرانجام سلطان حسن ریشهری بعد از یک مقاومت طولانی تسلیم شده و در تبریز به سیاست رسیده است. (حسینی فسایی، ص ۳۹۵)
اهمیت بوشهر از لحاظ تجاری و سیاسی
با آغاز پادشاهی نادرشاه افشار (۱۷۴۷/۱۷۳۶م ـ۱۱۶۰/۱۱۴۹هـ.ق) تاریخ جدید بوشهر نیز شروع می‌شود. نادر و سیاست دریایی او در مبارزه با عثمانی‌ها و گسترش قلمرو دریایی او در خلیج‌فارس سبب گردید، تا این شهر موردتوجه خاصّی قرار گیرد. نادر با به کار گماردن یک تاجر انگلیسی به نام «جان التون» JhonElton بوشهر را به‌صورت یک مرکز مهم کشتی‌سازی و پادگان نظامی درآورد. بنا بر گزارش هلندی‌ها در زمان نادر ناوگانی با هشت تا ده‌هزار مرد در بوشهر مستقر بود. همچنین چند کارخانه کشتی‌سازی نیز در این شهر احداث گردید. (فلور، حکومت نادرشاه، ص ۱۵۳) مورّخان و سیّاحان انگلیسی که چندین سال بعد به بوشهر سفر کردند، از چندین کشتی نیمه‌ساخته در این شهر گزارش نمودند که محصولات کارخانه‌های کشتی‌سازی نادرشاه در این شهر بندری بود. (سایکس، ص ۳۹۴) با مرگ نادرشاه افشار در سال ۱۷۴۷م /۱۱۶۰هـ.ق سپاه عظیم دریایی او بین حاکم بوشهر و بندرعباس تقسیم شد. شیخ نصرخان آل مذکور که در دوران نادر یکی از دریاسالاران وی بود، پس از مرگ شاه کشتی‌ها و ناوگان مستقر در بوشهر را متصرف شده، حکومت مقتدرانه‌ای که صدسال به طول انجامید در بوشهر تدارک دید. (استفان رای، ص ۴۹) در دوران حاکمیت او و فرزندش شیخ نصرخان، بوشهر رو به عمران و آبادی گذاشت و روابط تجاری گسترده‌ای با هلندی‌ها و انگلیسی‌ها برقرار گردید. (نوری‌زاده بوشهری، ص ۴۵) با ظهور کریم‌خان زند (۱۷۷۹/۱۷۵۷م ـ۱۱۹۳/۱۱۷۱هـ.ق) مجدداً آرامش بر ایران مستولی شد و با پایان هرج‌ومرج ناشی از مرگ نادر، بوشهر و تاریخ آن وارد مرحله جدیدی شد. برقراری ثبات و امنیت در ایران سبب گردید تا اروپائیان به تجارت با ایرانیان علاقه‌مند شوند. درسال ۱۷۶۳م /۱۱۷۷هـ.ق انگلیسی‌ها قرارداد معروفی باکریم خان زند و شیخ نصرخان حاکم بوشهر منعقد کردند که درواقع سنگ بنای حضور نظامی انگلستان در جنوب ایران و خلیج‌فارس بود. (امین، ص ۹۰) ویلیام اندروپرایس WilliamandreoPrice سرپرست کل اتباع مقیم خلیج‌فارس، شخصی به نام بنجامین جرویس BenguminJervis را به‌عنوان نماینده مقیم کمپانی هند شرقی EastIndiaCompany در بوشهر منصوب نمود و از این زمان بندر بوشهر از لحاظ تجاری و سیاسی برای انگلستان اهمیت ویژه‌ای پیدا کرد. (رابینو،۴۵) فعالیت نمایندگی تجاری انگلیس در بوشهر به دلیل بروز اختلاف بین کریم‌خان زند و شرکت هند شرقی به‌منظور سرکوب قبائل شورشی منطقه تا حدود ده سال متوقف شد. امّا به دلیل اهمیت نمایندگی بوشهر به‌عنوان پایگاهی در مسیر زمینی و دریایی هندوستان طولی نکشید که این شهر بندری اهمیت خود را به دست آورد و در آغازین سال‌های قرن سیزدهم هجری به‌عنوان مهم‌ترین بندر تجاری در خلیج‌فارس مبدل شد. بوشهر در دوره قاجار معتبرترین بندر تجاری ایران بود که اکثر دول بزرگ اروپا در این شهر نمایندگی سیاسی و تجاری داشتند. دروازه جنوبی ایران برای تبادل افکار سیاسی و مناسبات فرهنگی بود. در نیمه دوم حاکمیت شاهان قاجار منصب دریابیگی به وجود آمد. در زمان شیخ عبدالرسول سومین حکمران بوشهر از خاندان ابومهیّری لقب دریابیگی رایج گردید. از زمان شیخ نصراللّه خان پسر شیخ عبدالرسول خان درسال ۱۲۷۲هـ.ق حکومت بوشهر از این خاندان منتزع شد و ازآن‌پس دولت مرکزی یا حکومت فارس، حکمرانی برای بوشهر تعیین می‌کردند. حاکم بوشهر را «حکمران کل بنادر و جزایر خلیج‌فارس» می‌نامیدند که قلمرو آنها تا بلوچستان ایران ادامه می‌یافت. (خیراندیش، فصلنامه مطالعات تاریخی، ص ۳۲۳) استقرار هیئت‌های سیاسی ـتبشیری دولت‌های خارجی، وجود دفاتر گمرکی و بانکی، انتشار روزنامه‌های مظفری، اصلاح و تأسیس مدرسه سعادت مظفری درسال ۱۳۱۷هـ.ق همه حکایت از اهمیت این شهر بندری تا قبل از اتصال راه‌آهن سراسری به خرمشهر دارد. بوشهر در تحولات دو قرن اخیر دارای نقش خاصی بوده، و چهار نوبت مورد هجوم نیروهای انگلیسی قرار گرفت. از جمله معروف‌ترین این تهاجمات ماجرای لشکرکشی انگلستان به این شهر در سال ۱۸۳۷م /۱۲۵۳هـ.ق ،۱۸۵۶م /۱۲۷۳ و۱۹۰۹م /۱۳۲۷هـ.ق در زمان استبداد صغیرمحمّد علی‌شاهی و در جریان جنگ جهانی اول به سال ۱۳۳۳/۱۹۱۵م است.
پس از پایان جنگ جهانی اول و ظهور رضاشاه پهلوی، بوشهر همچنان کانون پرتشنج وقایع باقی ماند. قبایل و خوانین بسیاری علیه حاکمیت رضاشاه سر به طغیان برداشتند که از جمله به قیام خالو حسین بردخونی و غضنفرالسلطنه برازجانی درسال ۱۳۱۰ه.ش می‌توان اشاره کرد. در دوران محمّدرضا پهلوی، با احداث تأسیسات نظامی، نیروگاه اتمی و برخی صنایع از جمله شرکت ملی صنایع دریایی ایران (صدرا) این بندر رونقی مجدد یافت و نقش ویژه‌ای در بازرگانی خارجی پیدا کرد. امّا این دوران شکوفایی اقتصادی مستعجل بود با پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، به دلیل آسیب‌پذیری بنادر استان خوزستان، بندر بوشهر بار دیگر نقش مهمی در مبادلات بازرگانی ایفا نمود. امّا به دلیل توسعه امکانات بارگیری بندرعباس و توجّه جدّی مسئولین به آن بندر بار دیگر دوران رکود و ایستایی اقتصادی بوشهر شروع شد.
منبع:
